Katedry Historii Filozofii, Filozofii Systematycznej i Etyki
Instytutu Filozofii UMK w roku akademickim 2025/26
zaprasza
na otwarte spotkania seminaryjne
w ostatni wtorek miesiąca
o godz. 12.00 w sali 305
25 listopada 2025
Williama Hogartha rozważania nad pięknem i jego wpływ na estetykę Schillera (dr hab. Kinga Kaśkiewicz, prof. UMK)
Traktat estetyczny pióra Williama Hogartha (1697–1764) zatytułowany Analiza piękna jest dziełem wyjątkowym pod wieloma względami: nie jest pisany przez filozofa, nawet nie teoretyka sztuki ale malarza, który rzadko pisał na tematy teoretyczne, w dodatku był przeciwny wszelkim tekstom ślepo nakazującym trzymanie się ścisłych reguł w sztuce, mimo to dzieło to okazało się niezwykle płodne wpływając nie tylko na artystów, ale także na filozofów. Bezpośrednie nawiązania widać w teoretycznych rozważaniach Winkelmana i estetycznych Fryderyka Schillera, zwłaszcza, gdy idzie o powstanie idei pięknej linii, oraz przykład koni służący niemieckiemu twórcy do pokazania różnicy między użytecznością a pięknem.
16 grudnia 2025
Johann Georg Hamann i apologia litery h: o powinowactwach estetyki z ortografią (dr Magdalena Krasińska)
Wystąpienie poświęcone będzie prezentacji Nowej apologii litery h Johanna Georga Hamanna – jednego z najbardziej osobliwych tekstów w jego dorobku, stanowiącego zarazem polemikę z XVIII-wiecznym rozumieniem języka jako narzędzia apriorycznego poznania. Pretekstem dla Hamanna staje się pomysł reformy niemieckiej ortografii, zaś stawką tekstu jest obrona jednostkowej litery przed duchem uniformizacji, „zdrowego rozsądku” i utylitarnego podejścia do języka. Hamann, w swojej obronie materialności i zmysłowości litery h, łączy estetykę z teologiczną metafizyką języka, budując zarazem ironiczną strategię sprzeciwu wobec porządku oświeceniowego, a w szczególności Kantowskiej Krytyki czystego rozumu.
27 stycznia 2026
Moc. Nietzsche i (jego) Spinoza (prof. dr hab. Jolanta Żelazna)
„Mam poprzednika, i to jakiego!” wyznał w pewnym liście wysłanym z Sils Maria 30.07.1881 r. Nietzsche. O jego inspiracjach filozoficznych wiadomo sporo, przed wszystkim z jego własnych pism wydawanych do roku 1888. Po roku 1900, kiedy zaczęły się ukazywać tzw. pisma pozostałe (Nachlass) zawierające rękopisy, szkice i listy, informacji o źródłach myśli nietzscheańskiej przybywało sukcesywnie, podobnie jak i dysertacji na ich temat. Wspomniany list adresowany do teologa protestanckiego, F. Overbecka, przyjaciela i sąsiada, z którym w Bazylei Nietzsche mieszkał w tym samym domu i pracował na tym samym uniwersytecie, wskazuje dość niespodziewanie na inspirację pismami Spinozy. Wydawane w latach 80. kolejne części Zaratustry i następująca po nich seria pism krytycznych (od Genealogii moralności po Zmierzch bożyszcz) wskazują jednak na to, że Nietzsche diametralnie zmienił zdanie o dokonaniach i osobie tego „poprzednika”. Jedyny ślad, jaki pozostał po tej filozoficznej przygodzie to przypuszczalnie pojęcie „mocy”. Spróbujemy mu się przyjrzeć przeglądając teksty obu filozofów.
24 lutego 2026
Czy Kant był antynacjonalistą? (prof. dr hab. Tomasz Kupś)
Amerykańsko-izraelski filozof żydowskiego pochodzenia Yoram Hazony, w 2018 roku opublikował książkę pod tytułem The Virtue of Nationalism (wyd. pol.: Pochwała państwa narodowego, tłum. Eliza Litak, Warszawa 2023). W książce tej Hazony wyraził swoje przywiązanie dla idei państwa narodowego i jednocześnie wskazał dwóch, jego zdaniem, kluczowych przeciwników tej idei – Johna Locke’a i Immanuela Kanta. Przedstawiona tam interpretacja filozofii Kanta w gruncie rzeczy jest sprzeczna z wieloma wypowiedziami królewieckiego filozofa. Przypuszczenie, że według Kanta postęp moralny musi oznaczać stopniowy zanik państw narodowych, nie ma podstaw w tekstach źródłowych. Aby jednak zrozumieć powody tej dezinterpretacji trzeba przyjrzeć się bliżej temu, co Kant faktycznie rozważa w swoim projekcie „filozoficznego chiliazmu”. Czy faktycznie to, co Kant nazywa „wiecznym pokojem” jest możliwe tylko poprzez likwidację państw narodowych i zastąpienie ich jednym rządem, jak uważa Hazony? Czy rzeczywiście Kant przyczynił się do uzasadnienia współczesnego paradygmatu antynacjonalistycznego forsując ideę federalizmu? Czy realizację najwyższego dobra w świecie widzi tylko poprzez utworzenie globalnego państwa? Hazony na pewno skłania nas do uważnego przemyślenia tego, co Kant pisze na temat idei wiecznego pokoju i moralnego postępu ludzkości. To, co proponuje jest krytyką pewnego sposobu rozumienia oświeceniowego progresywizmu i polemiką z jego współczesnymi interpretacjami. W referacie (1) rekonstruuję sposób rozumowania Yorama Hazony, następnie (2) przedstawiam pewną krytykę tej interpretacji filozofii Kanta oraz (3) próbuję sprecyzować sposób rozumienia Kantowskiej idei postępu moralnego.
31 marca 2026
Recepcja Kantowskiej Krytyki władzy sądzenia (mgr Patryk Głowacki)
Krytyka władzy sądzenia – ostatnia z trzech wielkich krytyk Immanuela Kanta – dla jednych stanowi ukoronowanie projektu krytycznego, dla innych zaś pełne niejasności i piętrzących się trudności świadectwo późnej twórczości królewieckiego filozofa. Niezależnie od ocen, losy tego dzieła tworzą historię niezwykle bogatą, różnorodną i nierzadko zaskakującą.
Celem wystąpienia będzie naszkicowanie mapy recepcji Krytyki władzy sądzenia. Spróbujemy wspólnie prześledzić ścieżki interpretacyjne, które jej czytelnicy wytyczali na przestrzeni wieków: zastanowimy się, które z nich pozostają inspirujące i atrakcyjne dla współczesnych odbiorców, a które okazały się ślepymi zaułkami. Obok najbardziej rozpowszechnionej, estetycznej recepcji Krytyki, sięgniemy do interpretacji podkreślających jej wymiar etyczny (Paul Guyer) oraz do odczytań poszukujących w niej tropów kantowskiej refleksji politycznej (Hannah Arendt). Spróbujemy także wskazać, jakie wątki i schematy interpretacyjne są dziś najczęściej podejmowane. Pytaniem przewodnim spotkania pozostanie jednak kwestia: czy Krytyka władzy sądzenia wciąż jeszcze może inspirować?
21 kwietnia 2026
George Santayana: Sceptycyzm i instynktowna wiara (prof. dr hab. Adam Grzeliński)
Opublikowane w 1923 roku dzieło Scepticism and Animal Faith hiszpańsko-amerykańskiego filozofa Geoge’a Santayany miało być – jak pisał – ledwie „wprowadzeniem do nowego systemu filozoficznego”. Tak było w istocie, bo praca ta stanowi przejście od wczesnego cyklu Życie rozumu do późniejszej i dużo bardziej rozbudowanej wykładni jego myśli w cyklu The Realms of Being z lat 40. XX wieku. W Sceptycyzmie Santayana analizuje możliwość przejścia od „sceptycyzmu teraźniejszej chwili” – punktu dojścia świadomości sceptycznej – do sfery esencji, a dalej po sfery duchowej. Dopiero na ostatnich stronach czwartego tomu swego późnego cyklu Santayana stwierdza, że podjęte zadanie zostało wykonane, a system filozoficzny – zaprezentowany. Jego twórczość jest świadectwem indywidualnego przemyślenia problemów filozoficznych „od zawsze” zaprzątających ludzkie myśli. Choć filozof łączy wątki rozmaite wątki – naturalizm i idealizm, a częściowo także pragmatyzm – pozostaje myślicielem na wskroś indywidualnym, a w dodatku obdarzonym wspaniałym piórem. „Nie proszę nikogo – pisze we wstępie do Scepticism – by myślał w moich kategoriach, jeśli woli inne. Niechże, jeśli potrafi, lepiej oczyści okna swej duszy, aby różnorodność i piękno widoku mogły się przed nim roztaczać jeszcze jaśniej”.
26 maja 2026
O życzliwości. Historyczno-psychoanalityczna perspektywa Adama Phillipsa i Barbary Taylor (dr hab. Piotr Domeracki, prof. UMK)
Adam Phillips i Barbara Taylor to autorzy niewielkich rozmiarów monografii pt. On Kindness. Ukazała się ona w Nowym Jorku nakładem amerykańskiego wydawnictwa Farrar, Straus and Giroux (FSG), w roku 2009. Adam Phillips jest psychoterapeutą, krytykiem literackim i eseistą. W swoich publikacjach porusza on tematy związane głównie z psychoanalizą. Barbara Taylor jest emerytowanym profesorem historii. Specjalizuje się w intelektualnej i kulturalnej historii z uwypukleniem historii oświecenia, gender studies oraz historii podmiotowości. Odwołując się do książki Phillips i Taylor zamierzam przybliżyć wyakcentowane w niej historyczne i psychoanalityczne aspekty życzliwości, rozumianej jako elementarna forma ludzkiej dobroci. Stanowisko, jakie w kwestii życzliwości zajmują Phillips i Taylor dalekie jest, a momentami wręcz przeciwstawne naturalnemu nastawieniu i zdroworozsądkowym presupozycjom na jej temat. W części historycznej Barbara Taylor najwięcej uwagi poświęca Emilowi Rousseau, za którym argumentuje, że dobroć wyrażona w życzliwości nie jest zaprzeczeniem, lecz przedłużeniem miłości własnej. W drugiej, psychoanalitycznej części książki, Adam Phillips, nawiązując do Freuda i Winnicotta stara się pokazać, że dla psychoanalizy życzliwość stała się raczej problemem niż rozwiązaniem. Freud utrzymuje bowiem, że warunkiem koniecznym prawdziwego zaspokojenia w miłości jest paradoksalnie nieżyczliwość oraz brak szacunku i troski. Z kolei Winnicott wykazuje, że życzliwość warunkowana jest – o paradoksie – prymarną wobec niej nienawiścią. Ostatecznie Taylor i Phillips dążą do wyjaśnienia, dlaczego współcześnie obserwujemy kryzys życzliwości; dlaczego uwierzyliśmy w to, że istnieją większe od niej przyjemności; dlaczego to właśnie życzliwość – a nie seksualność, przemoc czy pieniądze – stała się obecnie „zakazaną przyjemnością”; dlaczego życzliwość budzi współcześnie postawy w najlepszym razie ambiwalentne, a w najgorszym wrogie. Życzliwość zaczyna się bowiem coraz powszechniej jawić jako „sabożystka udanego życia”. Na te między innymi pytania postaram się odpowiedzieć, śledząc argumentację Barbary Taylor i Adama Phillipsa, przedstawioną w książce O życzliwości, której przekład na język polski przygotowuję do druku.
9 czerwca 2026
Smak estetyczny w ujęciu Alexandra Gerarda: zmysły wewnętrzne, uczucia i rozum (dr hab. Krzysztof Wawrzonkowski, prof. UMK)
Reformatorskie zapędy Alexandra Gerarda w odniesieniu do nauki doprowadziły go nie tylko do uwzględnienia w koncepcji doświadczenia estetycznego znaczącej roli rozumu, co w XVIII wieku nie było wcale sprawą oczywistą, ale również wpłynęły na ostateczny kształt jego teorii sprawdzianu smaku. W duchu nauk Francisa Bacona marzyło mu się stworzenie klasyfikacji ludzkich uczuć i reakcji na przedmioty smaku, w oparciu o które sprawiedliwi krytycy na drodze indukcji mieliby możność opracowania takiego kryterium. W moim wystąpieniu omówię koncepcję smaku Gerarda ze szczególnym uwzględnieniem roli poszczególnych władz umysłowych, uczuć oraz wciąż modnego wówczas konceptu zmysłów wewnętrznych. Jednocześnie spróbuję zrekonstruować unaukowiony projekt sprawdzianu smaku i zestawić go z poglądami w tej materii Hume`a, które dla autora Eseju o smaku ewidentnie stanowiły inspirację i główny punkt odniesienia.